Friesland kent een roerige geschiedenis en een bijzondere cultuur. Enkele zeer opmerkelijke en gedenkwaardige historische gebeurtenissen uit de geschiedenis van Friesland op het gebied van sport, politiek en cultuur bij 'boven Groningen' gaat niets dan Fries.
 |
| Nr.1 Een wei in Friesland |
De Friezen zijn een vrij volk en leven al sinds mensenheugenis in vrijheid. De romeinen hadden aanvankelijk wel getracht de Friezen te onderwerpen, maar die vochten zich al snel naar een vrije status ten noorden van de romeinse grens, de Limes. Ook op taalgebied doet de Fries er werkelijk alles aan om voortdurend de eigen plaatsnamen en de eigen taal te koesteren. Desondanks staat het gesproken Fries onder druk. Het echte Fries zal gelukkig nooit, écht, verdwijnen, want 'wi hawen oan en troch':
 |
| Mata Hari met haar slang |
De Friezen hebben eigen sporten. Hier de typisch Friese sporten nog eens op een rijtje gezet.
Fierljeppen. Dit is polsstokverspringen over een sloot. De deelnemer rent, springt in een lange stok (de "pols"), klimt omhoog en probeert zo ver mogelijk over het water te springen. Spectaculair én fysiek uitdagend.
Skûtsjesilen. Zeilwedstrijden met historische vrachtschepen (skûtsjes). Deze sport ontstond toen schippers in hun vrije tijd gingen racen met hun schepen. De jaarlijkse SKS- en IFKS-wedstrijden zijn grote evenementen in Friesland.
Kaatsen. Een balsport tussen twee teams van drie spelers. Het lijkt een beetje op tennis zonder rackets, met een eigen puntensysteem en veel traditie. De belangrijkste wedstrijd is de PC in Franeker.
Ringrijden. Hoewel niet oorspronkelijk Fries, is het erg populair geworden. Een duo in een sjees (Friese koets) probeert al rijdend ringen te steken met een stok. Het draait om precisie en timing.
Klootschieten. Een minder bekende maar eeuwenoude sport waarbij een bal (de kloot) zo ver mogelijk wordt gegooid over een parcours. Het wordt vaak op het platteland gespeeld.
Winnaars Elfstedentocht
Typisch(e) Friese familienamen: Baerdt van Sminia, Beyma thoe Kingma, Deinum, Dongjuma, Dronrijp, Fockema Andreae, Gerbrandi, Groustra, Haersma de With, Hopperus Buma, Poppius, Schotanus, Sybrandy, Terwisscha van Scheltinga, van Slooten en Winsemius. Zie hier onder ook bij de Top 300 van Friese familienamen: de Vries, Dumfries, Dijkstra, Veenstra, van der Meer, van der Wal, van der Veen, Zijlstra, Gaastra, Terpstra, Piersma, Vriesema, van der Bilt, van Dijk, Feenstra, Vriesinga, van der Zee, enzovoort.
 |
| Trochloftich folk: 150 jaar PTT Post |
Zie ook: De mooiste postzegels
Commissaris van Friesland
1814-1826 Idsert van Humalda
1826-1840 Jan van Zuylen van Nijevelt
1840-1848 Maurits van Sytzama
1848-1878 Jan van Panhuys
1878-1909 Binnert van Harinxma thoe Slooten
1909-1945 Pieter van Harinxma thoe Slooten
1945-1945 Antoni Haan (waarnimmend)
1945-1970 Harry Linthorst Homan
1970-1982 Hedzer Rijpstra
1982-1994 Hans Wiegel
1994-1998 Loek Hermans
1999-2008 Ed Nijpels
2008-2016 John Jorritsma
2016-2017 Joan Leemhuis-Stout (waarnimmend)2017-heden Arno Brok
De ko Nr.1
De Friese Canon bestaat uit 41 vensters met onderwerpen die variëren van prehistorie tot de moderne tijd. Enkele opvallende vensters zijn:
- Grutte Pier – Vrijheidsstrijder en legendarische figuur uit de 16e eeuw
- De Elfstedentocht – De beroemde schaatstocht langs Friese steden
- Eise Eisinga – Bouwer van het oudste werkende planetarium ter wereld
- Menno Simons – Grondlegger van de doopsgezinde beweging
- Het Fries (It Frysk) – De Friese taal als cultureel fundament
- De Afsluitdijk – Technisch hoogstandje dat Friesland verbindt met Noord-Holland
KANON van Friesland (officieel):
1
De ko
De komst fan boeren en kij
Om-ende-by 3400 foar Kristus
2
De Hludana-stien en It Schrijfbretje
Yn kontakt mei de Romeinen
12 foar Kristus oant 400
3
Hegebeintum
Fryslân yn terpetiid
Om-ende-by 600 foar Kristus oant 1000 nei Kristus
4
Skippers en keaplju
De bloeitiid fan de hannel
450-1200
5
Redbad en Bonifatius
In heidenske kening en in kristlike martler
689-754
6
Fryslân as kleasterlân
De gloarje fan de kleasters
1100-1580
7
De Fryske frijheid
Leaver dea as slaaf
1250-1498
8
It Aldfryske rjocht
Fan Lex Frisionum oant Alde Druk
800-1504
9
Edzard Sirksena
Bouwer fan in Fryske steat
1462-1528
10
Grutte Pier
Frijheidsheld of barbaar
Om-ende-by 1480-1520
11
De Aytta’s
Friezen yn foarstetsjinst
1499-1577
12
Menno Simons
De doperske reformaasje yn Fryslân
1496-1561
13
Wetter en Wadden
Swiet en sâlt, freon en fijân
600 foar Kristus – no
14
De kalkulearjende boer
It rekkenboek fan Rienck Hemmema
1569-1573
15
De Universiteit fan Frjentsjer
Transformatorhúske fan leardens
1595-1843
16
Gysbert Japix
Sljocht en rjocht
1603-1666
17
Anna Maria van Schurman
Leard en leauwend
1607-1678
18
Sikko fan Goslinga
Ealman, regint, diplomaat
1661-1731
19
Maria Louise
De Nassaus yn Fryslân
1688-1765
20
Eise Eisinga
Wenje yn in planetarium
1744-1828
21
Fan republyk neiienheidssteat
Eardere frije Friezen
1780-1813
22
Joast Hiddes Halbertsma
'Mister Fryslân'
1789-1869
23
It Oera Linda Boek
It mystifisearre Fryslân
1867
24
Domela en Piter Jelles
Earmoede en garisma
1880-1900
25
Lân fan dream en winsken
Emigraasje nei de Feriene Steaten
1845-1914
26
Margaretha Geertruida Zelle
Mata Hari
1876-1917
27
It gouden earizer
Materiële kultuer en Fryske identiteit
1840-1900
28
Bûter
De Fryske AEX-yndeks
0-no
29
Douwe Kalma
Fryslân en de wrâld
1896-1953
30
De Ofslútdyk
Fryslân ferbûn mei Hollân
1932
31
Titus Brandsma
In roomske Fries
1881-1942
32
Molkstaking
Staken wie noch nea sa gefaarlik
1943
33
Abe Lenstra
In Fryske sportheld
1920-1985
34
Kneppelfreed
Taalstriid mei wapenstôk en wetterkanon
1951
35
De Alvestêdetocht
Karnaval op it iis
1909-1997
36
Hendrik Algra
De emansipaasje fan 'de kleine luyden'
1920-1950
37
Toerisme op it Waad
Utwaaie op in eilân
1800-no
38
De ruilferkaveling
De ynfloed fan in Frysk foarbylddoarp
Twadde helte 20ste ieu
39
Yndustrialisaasje
Swiertepunt ferskoot nei de Wâlden
1949
40
Gerrit Benner
In Ljouwerter skilder en syn Fryske lânskip
1897-1981
41
It Frysk
It ferhaal fan in taal
Sirka 600 nei Kristus - no
1
|
De ko
|
De komst fan boeren en kij
|
Om-ende-by 3400 foar Kristus
|
2
|
De Hludana-stien en It Schrijfbretje
|
Yn kontakt mei de Romeinen
|
12 foar Kristus oant 400
|
3
|
Hegebeintum
|
Fryslân yn terpetiid
|
Om-ende-by 600 foar Kristus oant 1000 nei Kristus
|
4
|
Skippers en keaplju
|
De bloeitiid fan de hannel
|
450-1200
|
5
|
Redbad en Bonifatius
|
In heidenske kening en in kristlike martler
|
689-754
|
6
|
Fryslân as kleasterlân
|
De gloarje fan de kleasters
|
1100-1580
|
7
|
De Fryske frijheid
|
Leaver dea as slaaf
|
1250-1498
|
8
|
It Aldfryske rjocht
|
Fan Lex Frisionum oant Alde Druk
|
800-1504
|
9
|
Edzard Sirksena
|
Bouwer fan in Fryske steat
|
1462-1528
|
10
|
Grutte Pier
|
Frijheidsheld of barbaar
|
Om-ende-by 1480-1520
|
11
|
De Aytta’s
|
Friezen yn foarstetsjinst
|
1499-1577
|
12
|
Menno Simons
|
De doperske reformaasje yn Fryslân
|
1496-1561
|
13
|
Wetter en Wadden
|
Swiet en sâlt, freon en fijân
|
600 foar Kristus – no
|
14
|
De kalkulearjende boer
|
It rekkenboek fan Rienck Hemmema
|
1569-1573
|
15
|
De Universiteit fan Frjentsjer
|
Transformatorhúske fan leardens
|
1595-1843
|
16
|
Gysbert Japix
|
Sljocht en rjocht
|
1603-1666
|
17
|
Anna Maria van Schurman
|
Leard en leauwend
|
1607-1678
|
18
|
Sikko fan Goslinga
|
Ealman, regint, diplomaat
|
1661-1731
|
19
|
Maria Louise
|
De Nassaus yn Fryslân
|
1688-1765
|
20
|
Eise Eisinga
|
Wenje yn in planetarium
|
1744-1828
|
21
|
Fan republyk neiienheidssteat
|
Eardere frije Friezen
|
1780-1813
|
22
|
Joast Hiddes Halbertsma
|
'Mister Fryslân'
|
1789-1869
|
23
|
It Oera Linda Boek
|
It mystifisearre Fryslân
|
1867
|
24
|
Domela en Piter Jelles
|
Earmoede en garisma
|
1880-1900
|
25
|
Lân fan dream en winsken
|
Emigraasje nei de Feriene Steaten
|
1845-1914
|
26
|
Margaretha Geertruida Zelle
|
Mata Hari
|
1876-1917
|
27
|
It gouden earizer
|
Materiële kultuer en Fryske identiteit
|
1840-1900
|
28
|
Bûter
|
De Fryske AEX-yndeks
|
0-no
|
29
|
Douwe Kalma
|
Fryslân en de wrâld
|
1896-1953
|
30
|
De Ofslútdyk
|
Fryslân ferbûn mei Hollân
|
1932
|
31
|
Titus Brandsma
|
In roomske Fries
|
1881-1942
|
32
|
Molkstaking
|
Staken wie noch nea sa gefaarlik
|
1943
|
33
|
Abe Lenstra
|
In Fryske sportheld
|
1920-1985
|
34
|
Kneppelfreed
|
Taalstriid mei wapenstôk en wetterkanon
|
1951
|
35
|
De Alvestêdetocht
|
Karnaval op it iis
|
1909-1997
|
36
|
Hendrik Algra
|
De emansipaasje fan 'de kleine luyden'
|
1920-1950
|
37
|
Toerisme op it Waad
|
Utwaaie op in eilân
|
1800-no
|
38
|
De ruilferkaveling
|
De ynfloed fan in Frysk foarbylddoarp
|
Twadde helte 20ste ieu
|
39
|
Yndustrialisaasje
|
Swiertepunt ferskoot nei de Wâlden
|
1949
|
40
|
Gerrit Benner
|
In Ljouwerter skilder en syn Fryske lânskip
|
1897-1981
|
41
|
It Frysk
|
It ferhaal fan in taal
|
Sirka 600 nei Kristus - no
|
KANON van Friesland (officieuze meldingen):
- Pytheas van Massalia: "Friezen zijn handelaren in vogeleieren en het edele barnsteen, edelsteen"
- Plinius: "Friezen leven bij stinkende moerasbladeren en drijvende veenbosjes die men met land verward"
- Julius Caesar: "Friezen zijn vogeleieren zoekende vissers die op terpen leven"
- Pomponius Mela: "men ziet eerst het Flevomeer en daarna de Oceaan"
- Schrijfbretje Tolsum: "Westergo heet Batavië en men koopt zich vrij na de dienstplicht"
- Romein Tacitus: "Friezen hekelen de Germanen en zijn beroemd tot aan Rome"
- Griek Ptolemaeus: "Griekse kaart van Friesland heeft enkele hoofdplaatsen"
- Konrad Peutinger: "boven de Rijn en Batavia leven enkele vrije volkeren, zoals de Frisii"
- Lex Frisonum: "Franken betalen per overtreding het dubbele van de Friezen"
- Magna Fresia: "Friezen wonen tussen de waterlinie Ondervelsen en rivier De Weser"- Magna Frisia: "Friezen wonen lager dan en tot de blieuwe steen in Nijmegen"
- Oera Linda Boek: "een Herman uit Perzië onder Alexander de Grote vlucht van zijn Aldeheit"
- Hludana Gedenksteen: "memoreer en zeg het voort over dat 'ene eiland' Ana Aehlud"
De Friese Canon is derhalve een lijst met 11 en 30; dus in totaal 41 onderwerpen, van de meest historische gebeurtenissen uit de geschiedenis van Friesland. De selectie heeft plaatsgevonden met enkele deskundigen uit alle geledingen waarbij de Fryske Akademy in Ljouwert en de Rijksuniversiteit in Groningen een beslissende rol speelden. Ondergetekende heeft bij nadere inspectie ten minste familiebanden met onderwerp nr.10 Grote Pier (Heinsius nl. Donia-telgen), nr.16 Gysbert Japicx (nl. Rolwagen-Heinsius), nr.22 Joost Halbertsma (nl. Dorhout Mees-Heinsius), en nr.24 Domela Nieuwenhuis en Pier Pander (nl. Heinsius-Schagen).
Auteur: Fré Heinsius
De 11 steden in Friesland hadden oudtijds veel macht. Op het platteland hanteerde men daarom de bestuursvorm met 30 grietenijen. Een grietenij was een soort gemeente in Friesland, actief van de middeleeuwen tot 1851. Elke grietenij werd bestuurd door een grietman, een figuur die zowel bestuurlijke als rechterlijke macht had. De grietman werd veelal gekozen door de landeigenaren en die had vaak bij zich een bijzitter en een grietenijsecretaris.
Kronieken van Friesland
11 Elfsteden:
30 Grietenijen:
- Achtkarspelen
- Aengwirden
- Baarderadeel
- Barradeel
- Dantumadeel
- Doniawerstal
- Ferwerderadeel
- Franekeradeel
- Gaasterland
- Haskerland
- Hemelumer Oldephaert Noordwolde (later: Hemelumer Oldeferd)
- Hennaarderadeel
- Het Bildt
- Idaarderadeel
- Kollumerland-Nieuwkruisland
- Leeuwarderadeel
- Lemsterland
- Menaldumadeel
- Oost-Dongeradeel
- Opsterland
- Rauwerderhem
- Schoterland
- Smallingerland
- Stellingwerf-Oosteinde (later: Ooststellingwerf)
- Stellingwerf-Westeinde (later: Weststellingwerf)
- Tietjerksteradeel
- Utingeradeel
- West-Dongeradeel
- Wonseradeel
- Wymbritseradeel
Friezen schreven hun geschiedenis in oude Kronieken. De kronieken krijgen vaak kritiek van geleerden die menen dat de teksten en drukken meestal niet zo oud zijn. Velen werden er feitelijk afgekeurd als te summier met te weinig eigenheid. Menig lezer kijkt raar op van de vreemde verzinsels. Veel aandacht is er voor wrede twisten en opmerkelijke weersomstandigheden.
Kronieken:
- Pytheas van Massalia: "Friezen zijn handelaren in vogeleieren en het edele barnsteen, edelsteen"
- Plinius: "Friezen leven bij stinkende moerasbladeren en drijvende veenbosjes die men met land verward"
- Julius Caesar: "Friezen zijn vogeleieren zoekende vissers die op terpen leven"
- Pomponius Mela: "men ziet eerst het Flevomeer en daarna de Oceaan"
- Schrijfbretje Tolsum: "Westergo heet Batavië en men koopt zich vrij na de dienstplicht"
- Romein Tacitus: "Friezen hekelen de Germanen en zijn beroemd tot aan Rome"
- Griek Ptolemaeus: "Griekse kaart van Friesland heeft enkele hoofdplaatsen"
- Konrad Peutinger: "boven de Rijn en Batavia leven enkele vrije volkeren, zoals de Frisii"
- Lex Frisonum: "Franken betalen per overtreding het dubbele van de Friezen"
- Magna Fresia: "Friezen wonen tussen de waterlinie Ondervelsen en rivier De Weser"
- Magna Frisia: "Friezen wonen lager dan en tot de blieuwe steen in Nijmegen"- Oera Linda Boek: "een Herman uit Perzië onder Alexander de Grote vlucht van zijn Aldeheit"
- Hludana Gedenksteen: "memoreer en zeg het voort over dat 'ene eiland' Ana Aehlud"
De Friese Canon is derhalve een lijst met 11 en 30; dus in totaal 41 onderwerpen, van de meest historische gebeurtenissen uit de geschiedenis van Friesland. De selectie heeft plaatsgevonden met enkele deskundigen uit alle geledingen waarbij de Fryske Akademy in Ljouwert en de Rijksuniversiteit in Groningen een beslissende rol speelden. Ondergetekende heeft bij nadere inspectie ten minste familiebanden met onderwerp nr.10 Grote Pier (Heinsius nl. Donia-telgen), nr.16 Gysbert Japicx (nl. Rolwagen-Heinsius), nr.22 Joost Halbertsma (nl. Dorhout Mees-Heinsius), en nr.24 Domela Nieuwenhuis en Pier Pander (nl. Heinsius-Schagen).
Auteur: Fré Heinsius
De 11 steden in Friesland hadden oudtijds veel macht. Op het platteland hanteerde men daarom de bestuursvorm met 30 grietenijen. Een grietenij was een soort gemeente in Friesland, actief van de middeleeuwen tot 1851. Elke grietenij werd bestuurd door een grietman, een figuur die zowel bestuurlijke als rechterlijke macht had. De grietman werd veelal gekozen door de landeigenaren en die had vaak bij zich een bijzitter en een grietenijsecretaris.
Kronieken van Friesland
11 Elfsteden:
30 Grietenijen:
- Achtkarspelen
- Aengwirden
- Baarderadeel
- Barradeel
- Dantumadeel
- Doniawerstal
- Ferwerderadeel
- Franekeradeel
- Gaasterland
- Haskerland
- Hemelumer Oldephaert Noordwolde (later: Hemelumer Oldeferd)
- Hennaarderadeel
- Het Bildt
- Idaarderadeel
- Kollumerland-Nieuwkruisland
- Leeuwarderadeel
- Lemsterland
- Menaldumadeel
- Oost-Dongeradeel
- Opsterland
- Rauwerderhem
- Schoterland
- Smallingerland
- Stellingwerf-Oosteinde (later: Ooststellingwerf)
- Stellingwerf-Westeinde (later: Weststellingwerf)
- Tietjerksteradeel
- Utingeradeel
- West-Dongeradeel
- Wonseradeel
- Wymbritseradeel
Friezen schreven hun geschiedenis in oude Kronieken. De kronieken krijgen vaak kritiek van geleerden die menen dat de teksten en drukken meestal niet zo oud zijn. Velen werden er feitelijk afgekeurd als te summier met te weinig eigenheid. Menig lezer kijkt raar op van de vreemde verzinsels. Veel aandacht is er voor wrede twisten en opmerkelijke weersomstandigheden.
- Uit de chronijken Worperii van Renismageest, prioris in Thabor door Worp van Thabor [ca. 1500]
- Die cronycke van Hollandt, Zeelandt ende Vrieslant beghinnende van Adams tiden tot die geboerte ons Heren Ihesum voertgaende tot den iare M. CCCCC. ende Xvii. : met den rechten oerspronc hoe Hollandt eerst begrepen ende bewoent is gheweest vanden Troyanen, ende is inhoudende van die hertogen van Beyeren, Henegouwen ende Bourgongen ... : met die cronike der Biscoppen van Utrecht seer suuerlic geextendeert ende int lang verhaelt. door Cornelius Aurelius; Lucas, van Leyden; Jan Seversz; Jacob Cornelisz. Uitgever: Voleynt tot Leyden : Bi mi Ian Seuersz., [1517]
- Cronicorum Phrisiae (lib. 1-3)..."; tot 1396 door Worp van Thabor; Frederik Westphalen; Adriaan Westphalen [1555]
- Cronijcke ende waerachtighe beschrijvinge van Vrijeslandt, eerst door Occam Scharlensem seer vlijtelijck bij een geteijkent, ende andermaell dorch Johannem Vlijterp weeder vernijeuut ende verbetert Als nu oock van gelijcken dardemaell door Andream Cornel. Stavriensem seer neerstelijck ende getrouuelijck geschijedt is ..." / 132 B 6. door Ocko van Scharl; Johannes Vlieterp; Andreas Cornelis van Staveren; Jarich Douwes van Ferwerd; W A Pieterson. [1580]
- Chronique, ofte Historische geschiedenisse van Vrieslant, beginnende vanden jaere nae des werelts scheppinghe 3635 ende loopende tot ... 1622 : met schoone figuyren ende een landts ende steed caerten verciert door Pier Winsemius [1622]
- D' oude chronijcke ende historien van Holland (met West-Vriesland) van Zeeland ende van Utrecht [1636]. door W van Gouthoeven [1636]
- Chronyck van Hollandt, Zeelandt ende Westvrieslandt. door Johan Veldenaer; Marcus Zuerius Boxhorn [1650] Historiografische teksten over Friesland en Groningen. 74 J 41-42 [1693] door Worp van Thabor; Kempo van Martena; Antonius Matthaeus; Honkoop, A. en J. (auctie, 1781)
- Kroniek van Holland, Zeeland en Friesland; -1522 / 74 J 46-49 [1702] door Henricus Goude; Antonius Matthaeus; Honkoop, A. en J. (auctie, 1781)
- Chronyck Oft Historie Van Oost-Frieslant door Eggeric Beninga; Menso Alting; Antonius Matthaeus [1706] Kronijk van Friesland door Worp van Thabor [ca. 1710]
- Annales Frisiae ab Ernesto Friderico à Wicht congesti ad annum Christi 1602, qui ipsi fatalis fuit, perducti. door Ernestus Fridericus à Wicht [1725]
- Vaderlandsche chronyk; of Jaarboek van Holland; Zeeland; en Friesland: van de vroegste tyden af tot op den dood van Hertog Albrecht van Beijeren, Daniel van Alphen. [1784]
- Gouds kroniekje. Kroniek van Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht; tot 1437 (onvolledig) 71 J 41. door Joost Romswinckel; Daniel van Alphen; Delfos, P. en P.H. Trap (auctie, 1798)
- Kroniek van Friesland (boek IV-V) / 133 C 3. door Worp van Thabor; Muller, F. (auctie, 1897)
De 300 meest voorkomende familienamen in Friesland (# aantal vermeldingen) | |||||